Restauracja Meiji

Obiecujemy, że do sorobanu w okresie siogunatu Tokugawa jeszcze wrócimy, bo jest to okres bardzo barwny. Tymczasem w naszej podróży przenosimy się do czasów nam bliższych. No, może nie tak bardzo bliskich, bo nawet nasi dziadkowie omawianych lat nie mogą pamiętać. Mowa o czasach, gdy po okresie głębokiej izolacji, Japonia zaczęła otwierać się na wpływy Zachodu. Działo się to w okresie Meiji (1868-1912). Otwarcie Japonii dawało nowe możliwości (również w zakresie edukacji), budziło nadzieję na zmiany kulturowe i społeczne, ale również niosło zagrożenia, zwłaszcza w sferze głęboko osadzonej w Japonii tradycji.

Rycina z1897 r. przedstawiająca scenę szkolną z okresu Meiji (źródło: ZOBACZ)

W czasie Restauracji Meiji  japoński system edukacyjny przeszedł transformację ze szkół świątynnych i prywatnej edukacji, w nowoczesny powszechny system edukacji. Nauka w szkołach stała się obowiązkowa. Jak to bywa, na początku nauczyciele mogli liczyć przede wszystkim na siebie. Poruszali się po meandrach „nowej edukacji” po omacku, nie było podręczników i wytycznych dotyczących wprowadzanych metod nauczania. Postawiono sobie za to cel, by edukację prowadzić na wzór tej w krajach Zachodu. A jeśli nie na wzór, to przynajmniej by czerpać z niej to, co wartościowe i warte uwagi. Specjalna komisja przyglądała się edukacji za granicami Japonii, zwłaszcza w krajach Europy i USA. Na podstawie jej wytycznych zaczęto przygotowywać nauczycieli do pracy według nowych zasad. Wprowadzono egzaminy nauczycielskie, które miały określić przydatność do uprawiania tego zawodu i dać gwarancję, że kandydat, już jako sensei, będzie potrafił przekazywać dzieciom wiedzę o różnych krajach świata (choć jak już wspomnieliśmy, głównie chodziło o kraje europejskie i Stany Zjednoczone). Kładziono też nacisk na przedmioty zachodnich systemów edukacyjnych takie jak fizyka, chemia czy historia. Z czasem zgodnie z wytycznymi „nowej edukacji” zaczęły pojawiać się różne podręczniki, słowniki i inne publikacje szkolne. Nauczyciele w końcu mogli wybrać spośród coraz bogatszej oferty edukacyjnej materiały drukowane odpowiednie dla swoich dzieci. Ciekawy jest fakt, że początkowo funkcjonowały dwa podręczniki do arytmetyki, jeden oparty o tradycyjną japońską matematykę i liczydło soroban, a drugi w stylu zachodnim (z zapisami algebraicznymi, które w tradycyjnej japońskiej matematyce okresu Edo występowały szczątkowo). Były też książki łączące w sobie oba style nauczania matematyki, wzajemnie się przenikające.

Warto dodać, że mimo ogłoszenia w okresie Meiji bezpłatnej i powszechnej nauki, jeszcze przez kilka lat wiele szkół pobierało czesne od rodziców. Było to trudne do udźwignięcia zwłaszcza przez biedniejszą część społeczeństwa, jaką stanowili rolnicy.

Prowadzenie edukacji matematycznej na wzór krajów zachodnich pociągnęło za sobą upowszechnienie systemu dziesiętnego i coraz rzadsze wykorzystywanie systemu szesnastkowego do przeliczania jednostek masy, wagi itp. Wymusiło to modyfikacje wyglądu sorobanu, który dostosowano do systemu dziesiętnego przez usunięcie jednego koralika nad prętem poprzecznym.

Soroban z okresu Meiji dostosowany do obliczeń w systemie dziesiętnym (fot. K. Sieńkowski).

Na koniec warto wspomnieć, że gdy tradycyjna japońska matematyka okresu Edo odeszła w czasie Restauracji Meiji do lamusa, zaczęto ją nazywać WASAN. Matematyka w stylu zachodnim została w Japonii nazwana YOSAN.

Dziś w  japońskich szkołach dzieci nie uczą się matematyki wasan. Ministerstwo Edukacji postanowiło zupełnie z niej zrezygnować na rzecz matematyki yosan. Prawda jest jednak taka, że matematyka wasan wciąż fascynuje. Przecież przez prawie 300 lat wspierała codzienne życie Japończyków i odgrywała dużą rolę w zaspokajaniu ich intelektualnej ciekawości. Dlatego ciągle pojawiają się osoby, które pochylają się nad zgłębianiem tajemnic tradycyjnej japońskiej matematyki. Studiują stare księgi, przekładają je na współczesne zapisy i znaki. Dzięki temu dawny dorobek matematyków okresu Edo jest chroniony przed zapomnieniem.

Japoński podręcznik do matematyki w stylu zachodnim. Na kartach podręcznika pojawiły się zapisy algebraiczne nieobecne w tradycyjnej japońskiej matematyce okresu Edo.

—
Karol Sieńkowski