Wiele osób uważa, że najwybitniejszym matematykiem X wieku był Gerbert z Aurillac. Tak właściwie to nie był on matematykiem, ale człowiekiem dobrze wykształconym i obeznanym z różnymi dziedzinami naukami. Jego postać znana jest częściej pod imieniem Sylwester II, bo drogi życiowe zaprowadziły go na tron Stolicy Piotrowej. Papieżem został w 999 roku.

Życie Gerberta związane jest ściśle z naukami przyrodniczymi. Pierwszą edukację rozpoczął już w wieku 12 lat po wstąpieniu do klasztoru św. Geralda w Aurillac, we Francji. Przygodę z doświadczaniem mądrości kontynuował w Marchii Hiszpańskiej, gdzie dzięki Arabom poznał nauki wówczas praktycznie nieznane w północnej Europie. Były to w szczególności matematyka, mechanika oraz astronomia. Gerbert miał smykałkę do prac manualnych, znał się na obróbce metali. Umiejętność ta przydała mu się później, gdy zajmował się matematyką.

Zasługi Sylwestra II dla Europy są duże, bo to właśnie on przyczynił się do upowszechnienia na starym kontynencie cyfr arabskich i systemu dziesiętnego. Rozpoczął proces istotnych i kluczowych dla dzisiejszej matematyki zmian, który później kontynuowali inni wybitni uczeni.

Ale właściwie co on takiego zrobił? Czym się zasłużył, by o nim wspominać? Otóż zrobił rzecz kluczową , bo zmienił oznaczenia na będącym wówczas w powszechnym użyciu liczydle rzymskim. Zapisał je cyframi arabskimi. Ale to nie wszystko. Potem na kanwie zdobytej od arabów wiedzy opracował własne liczydło, zwane dziś abakusem Gerberta. Żetony używane przez niego do liczenia miały naniesione oznaczenia cyfr arabskich. Było to przełomowe podejście na ówczesne czasy, bo pozwoliło znacznie zmniejszyć liczbę żetonów potrzebnych do zaznaczania liczb poczas rachowania. Dla przykładu do zaznaczenia liczby 8 używano przed Gerbertem 8 żetonów (kamyków). On używał do tego celu tylko jednego żetona, z naniesioną cyfrą 8. Warto w tym miejscu dodać, że podobne podejście zastosowali Inkowie na kontynencie Ameryki Południowej, wówczas jeszcze nieodkrytej w Europie. Na ich liczydle, yupanie, jeden żeton mógł przyjmować różne wartości, w zależności od miejsca, gdzie został położony. Człowiek na kontynent azjatyckim również poszedł w tym kierunku. Wystarczy wspomnieć chińskie czy japońskie sangi, używane już w czasach starożytnych, zastąpione później suanpanem w Chinach i sorobanem w Japonii. Na sangi jeden pręt, a na sorobanie jeden koralik mógł oznaczać albo 5 albo 1, w zależności od położenia. Gerbert nie był tu więc odkrywczy, jedynie połączył, jak to się dziś mówi, odpowiednie „klocki”.

Wiele wskazuje na to, że Gerbert nie stosował w swoim liczydle oznaczenia cyfry „0”. Symbolizowało je najpewniej puste miejsce. Tak samo było zresztą na liczydle Inków i sangi. Gerbert bardzo sprawnie posługiwał się abakusem. Jego umiejętności rachunkowe budziły podziw i niedowierzanie. Mało tego, sam wytwarzał swoje liczmany, na których potem z wielką wprawą dodawał, odejmował, mnożył i dzielił, a także operował ułamkami. Właśnie do tego przydawały mu się umiejętności z obróbki metali, o których wspomniałem wczesniej. Posługiwał się też globusem, który w jego czasach w Europie był jeszcze nieznany. Posiadał ogromną wiedzę matematyczną, wyróżniał się na tle innych uczonych. Z tego powodu posądzano go o kontakty z siłami piekielnymi, diabelskimi. Mówiono nawet, że wiedzę posiadł wprost od samego diabła.

Liczydło Gerberta – papieża Sylwestra II (dodawanie 908+95), źródło: wikipedia.

Warto dodać, że pontyfikat Sylwestra II (Gerberta z Aurillac) miał duże znaczenie dla Polski. To on wkrótce po zostaniu papieżem kanonizował w 999 roku św. Wojciecha, patrona Polski. Mało tego. Była to pierwsza kanonizacja ogłoszona przez papieża, gdyż wcześniej kanonizacje ogłaszali zawsze biskupi. Zaraz po tym wydarzeniu, bo w 1000 roku, Sylwester II utworzył arcybiskupstwo w Gnieźnie.

Sylwester II zginął w tajemniczych okolicznościach, dlatego też na temat jego śmierci krążą różne legendy, w tym mówiące o porwaniu go przez diabła. Mówi się, że wyjątkowo szeroka wiedza Gerberta i nieprzeciętne umiejętności matematyczne spowodowaly, że ktoś targnął się na jego życie.

Na koniec jeszcze jedna ciekawostka. Gilberta, jako papieża Sylwestra II, wspominamy w dniu 31 grudnia, żegnając mijający rok. Świętują wtedy wszyscy mieszkańcy Ziemi. Ale mało kto wie, że to dzięki temu Sylwestrowi cyfry arabskie na stałe zagościły w naszych domach i szkołach. Gdy więc będziecie wypijali lampkę szampana w sylwestrowy wieczór, wspomnijcie Sylwestra II, bo to przecież dzięki niemu zawartość alkoholu na butelce tego szampana jest zapisana cyframi arabskimi😀🥂🧨.

—
Karol Sieńkowski

Bibliografia
Sojak S. Z abakusem przez wieki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2021
https://nonagon.org/ExLibris/gerberts-abacus-illustrated
https://pl.wikipedia.org/wiki/Sylwester_II