Czy soroban ćwiczy pamięć mięśniową.

W wielu miejscach polskiego internetu można przeczytać różne informacje dotyczące sorobanu. Są to najczęściej same ogólniki i poza moimi wpisami na blogu, nieliczni się nad sorobanem skupiają i zagłębiają w jego temat. Wynika to pewnie stąd, że niewiele osób w Polsce doświadczyło tak naprawdę tego, o czym mówi i pisze w związku z sorobanem. Znajdujemy za to w obfitych ilościach marketingowe teksty, które często niewiele wspólnego mają z rzeczywistością, za to zdarza się, że wprowadzają rodziców i nauczycieli w błąd. Bywa, że wchodzę z dyskusje z osobami, które uczą sorobanu. Z rozmów tych wynika, że do japońskiego abakusa często doklejana jest „historia”, która ma pomóc w zainteresowaniu ofertą, w sprzedaży kursu. To oczywiście nic złego, ale pod warunkiem, że pisana jest prawda. A często pisze się półprawdę lub informacje, które z prawdą niewiele mają wspólnego. W kolejnych wpisach będę chciał przybliżyć prawdę o sorobanie. Nie ukrywam, że zmotywowały mnie do tego telefony i wiadomości e-mail od różnych osób: nauczycieli, studentów i rodziców szukających rzetelnych informacji, ale także zawiedzionych brakiem postępów u dzieci, mimo kilkunastu miesięcy nauki.

Jedna z trenerek popularnej w Polsce szkoły zajęć dodatkowych, mającej w ofercie zajęcia liczenia na sorobanie, przekonywała w dyskusji pod jednym z filmów o arytmetyce mentalnej z użyciem japońskiego abakusa, że soroban ćwiczy pamięć mięśniową. W innym miejscu znalazłem następujący opis(1):

Czy liczenie na sorobanie rzeczywiście ćwiczy tę pamięć? Brzmi to bardzo mądrze i profesjonalnie, ale czy tak jest? Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, sięgam do słownika:

—

„Pamięć ciała (pamięć mięśniowa / pamięć ruchowa) – potoczna nazwa nieświadomego rodzaju pamięci, który pozwala wykonywać czynności motoryczne w sposób automatyczny czy spontaniczny, bez użycia świadomości i bez zastanawiania się nad samym procesem ruchu”(źródło: wikipedia).

—

Pamięci tej używamy np. podczas chodzenia po równej przewidywalnej powierzchni, ale już np. podczas chodzenia po skałach musimy włączyć myślenie o tym, jak i gdzie postawić stopę. Pamięci ciała używa małe dziecko podczas ssania mleka matki. Przecież nikt nie musiał niemowlaka uczyć, jak to robić. Jest to odruch rdzeniowy, podobnie jak puszczenie gorącej filiżanki. Ssanie mleka i reakcja ciała na gorąco dzieją się poza naszą świadomością, są więc ruchami pamięci mięśniowej. Jak odnieść to do sorobanu? Czy licząc na abakusie rzeczywiście używamy pamięci mięśniowej?

Osobom (w tym trenerom arytmetyki mentalnej), które nie weszły głęboko w temat sorobanu, może się wydawać, że szybkie, błyskawiczne przesuwanie koralików liczydła odbywa się właśnie nieświadomie i że dzięki wielokrotnemu powtarzaniu tych samych ruchów w końcu dochodzi się do takiej wyprawy, że się przy tym nie myśli. A skoro się nie myśli, tylko liczy bez użycia świadomości, to używa się właśnie pamięci mięśniowej. Tak się wydaje i takie wnioski mogą się nasunąć po obejrzeniu filmów demonstrujących szybkie obliczenia sorobanowe w wykonaniu ekspertów. Nie do końca tak jest. Problem w tym, że w Polsce jest zaledwie kilka osób, które posiadają umiejętności dające im mandat do wypowiadania się na ten temat. Pozostałe posiadają zbyt niskie umiejętności, aby zrozumieć, i co ważniejsze, na własnej skórze doświadczyć, jakie procesy podczas takiego szybkiego liczenia zachodzą. Prawda jest taka, że kombinacji związanych z przesunięciami koralików podczas rachowania jest tak wiele, że człowiek nie jest w stanie zupełnie wyłączyć świadomości podczas liczenia. Liczenie na sorobanie jest zawsze określone przez mózg, przez jego aktywność. Nie jest odruchem rdzeniowym. Zatem w procesie liczenia musi brać udział świadomość.

Liczę na sorobanie szybko jak na polskie warunki i mimo to ciagle myślę o tym, jakie koraliki przesunąć w danym kroku. Są to oczywiście rozważania trwające zaledwie ułamek sekundy, ale są. Podczas szybkiego rachowania zachodzi przecież proces myślowy polegający na ciągłej analizie układu korali, dobraniu odpowiedniej strategii do tego układu i w końcu na zamianie układu korali na odpowiadającą mu liczbę. Moje odczucia potwierdzają japońscy mistrzowie i nauczyciele sorobanu. Tetsuya Ono (mistrz świata w zawodach World Mental Calculation 2016) mówi:

—

„Kiedy wykonuję arytmetykę mentalną, pierwszą rzeczą, która przychodzi na myśl, jest obraz, a obliczenia wykonuję, używając koralików wyobrażonego sorobanu w swojej głowie. Następnie zastępuję to, co widziałem, liczbami i powtarzam, aby wzmocnić pamięć”.

—

Mistrz Tetsuya opowiadał mi też, że może wykonywać arytmetykę mentalną anzan podczas jazdy samochodem. Ale jeżeli stabilną sytuację na drodze coś zakłóci i nagle w jego polu widzenia znajdzie się samochód, to obraz przesuwanych koralików ginie z prawej półkuli mozgowej. Zastępuje go obraz samochodu. W takiej sytuacji liczenie staje się niemożliwe i jest przerwane. To kolejny dowód na to, że podczas rachowania na sorobanie nie da się (jak to sugerują niektórzy) wyłączyć świadomości. Jeżeli mistrzom japońskiej arytmetyki mentalnej towarzyszy podczas liczenia mentalnego proces myślowy, to znaczy, że również u dzieci podczas rachowania tym sposobem nie ma mowy o podświadomym kalkulowaniu! Trening po prostu pozwala szybciej analizować układ koralików i szybciej wybierać odpowiednią strategię liczenia. Umożliwia skrócenie czasu na analizę układu korali i wybór strategii do mikrosekund. Ale myśleć podczas liczenia na fizycznym sorobanie, czy na jego wyobrażonej wersji trzeba. Ot i cała tajemnica.

Warto na koniec dodać, że w świecie naukowym teoria pamięci mięśniowej nie znajduje do dzisiaj potwierdzenia, jest jedynie hipotezą (patrz: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Body_memory). Trudno więc mówić o niej, jak o faktycznie istniejącej. Podawanie rodzicom informacji o jej ćwiczeniu w kontekście nauki sorobanowych obliczeń jest więc nadużyciem.

(1) Cytowany fragment pochodzi z opisu jednego z postów ndotyczących sorobanu na Facebooku i został użyty w rama prawa cytatu.

*Podziękowania dla Kenichi Ishido, Kiyomi Numata i Tetsuya Ono za pomoc w powstaniu tego artykułu.

—
Karol Sieńkowski

Bibliografia
Ko S., „そろばん式暗算”が子どもの右脳を鍛える! : シンプルだけど一番効果のある「地頭力」の伸ばし方！, Daiwa Shuppan, Tokyo 2018.
Numata K., 集中力 記憶力 創造力 判断力 忍耐力 子どもに習い事をさせるなら そろばんからはじめなさい, Gentosha, 2023.